Thema: Alleen de lijdende God kan ons helpen.
Gelezen: Deuteronomium 4: 32 – 40 en 1Johannes 3: 18 – 24 .
Inleiding
Met de lezing over ds Bonhoeffer afgelopen donderdag en morgen 4 mei leek het mij goed om over een grote uitspraak van Bonhoeffer na te denken: Alleen een lijdende God kan ons helpen.
Ds Bonhoeffer werkte in de 2e Wereldoorlog mee aan een aanslag op Hitler, hij werd gevangen genomen en vlak voor het einde van de oorlog op persoonlijk bevel van Hitler opgehangen. Bonhoeffer was al voor de oorlog gegrepen door alles wat er in Duitsland gebeurde, vooral met de Joden. Hij was verbijsterd over dat de grote kerken bijna allemaal meegingen met de politiek van de nazi’s.
Ik kan de lezing van ds Van t Slot over Bonhoeffer hier natuurlijk niet overdoen.
Mij gaat het – met Bonhoeffer – als we zien wat er in de wereld gebeurt, de oorlogen, de jodenvernietiging, de wreedheden van mensen tot op de dag van vandaag en de rampen – om de constatering dat God niet ingrijpt – en dat we hoe pijnlijk ook, niet meer kunnen spreken van een Almachtige God
God als geheim, ja, – als mysterie ja, als stem ja, als Geest ja, als liefde ja, misschien als uiteindelijk almachtige liefde.
Preek:
Lieve mensen van God, en samen hier gemeente van Jezus Christus,
Alleen de lijdende God kan ons helpen.
We moeten deze theo-logie, deze uitspraak, dit denken van Bonhoeffer over God, zien tegen de achtergrond van zijn hartverscheurende ervaring van de Tweede Wereldoorlog: ik noem een paar dingen:
+ de instorting van een totale beschaving en cultuur – zijn besef van de omslag naar barbarij – denk ook aan de mensen-vernietigende Eerste Wereldoorlog
+ het antisemitisme en de vervolging van de Joden als 2e rangsburgers en minder nog (ik weet eigenlijk niet of B. tijdens de Tweede Wereldoorlog geweten heeft van de concentratiekampen)
+ als derde het meelopen van het grootste deel van de kerken en deels zelfs vereren van Hitler als een door God gegeven overheid
+ en als vierde denk ik zijn ervaring – in deze totale verwoesting van alles waar hij in geboren, opgeleid en geloofd had – en hij tenslotte zelf gevangen zat: God die niet ingreep…
Alleen de lijdende God kan ons helpen – we zullen er over moeten spreken – of dit van Bonhoeffer een wanhoopskreet – een situationele tijdgebonden theo-logie en godsbeeld was – of dat de lijdende God al een bijbels idee is – ik denk met Bonhoeffer het laatste – al is het in de bijbel, zo zie ik het, als het eindpunt van een ontwikkeling van het godsbeeld : God als degene die in Christus met ons meelijdt. Het is een kenmerkend christelijk godsbeeld – heel anders dan Jodendom en van de Islam.
Ieder aanvalsgeweld in naam van Jezus die zich liet slaan en kruisigen zou toch ondenkbaar moeten zijn ?!
Ik moet het in grote stappen laten zien, er zou nog veel meer over te zeggen zijn dan ik in 1 preek kan doen. Ik wil u aantal beelden tonen.
+ Het oudste godsbeeld – van welke godsdienst – uit welke tijd ook, is in zekere zin natuurlijk dat van een almachtige God. God als een uitvergroting van menselijke behoeften en nood – God als een almachtige vijand – denk aan de Germaanse dondergoden Wodan en Donar – die mensen met offers en dienstbaarheid – inderdaad ‘te vriend’ moesten zien te houden…
Hier een afbeelding van Wodan met een hemelse legerschaar op jacht.
+ Het fundamentele bijbelse godsbeeld is … een leegte, een lege ruimte.
In de tabernakel – de heilige tent die meeging in de woestijnreis van Israel, troonde God in de leegte tussen de cherubs bovenop de Heilige Ark.
En zo stond later de Ark in de tempel – achter het heilige voorhangsel in het Heilige der Heilige. God als de Aanwezige – en in zekere zin: meer niet.
God is bijbels vooral een stem, denk aan hoe God spreekt met Adam en Eva, hoe God Abram roept, en hoe God verschijnt in het brandende braambos – en daar zijn naam bekend maakt.
De heilige Godsnaam hier door Chagall in de Hebreeuwse letters geschilderd boven de braamstruik, de godsnaam die de Joden niet uitspreken, in het verhaal van de roeping van Mozes: + Ik ben die Ik ben – een ongrijpbare naam die we iets toegankelijker – misschien – kunnen vertalen met:
+ Ik zal er zijn (hoe? Dat zul je wel merken)
+ Ik ga met je mee (God-met-ons)
+ Ik gebeur – zo bracht Klaas Hendriks een aantal jaren geleden velen aan het schrikken…
+ Ik ben de Stem (van je geweten)
+ Ik ben de Zegen – als je je aan Mijn geboden houdt.
God waarvan we bijbels geen beeld mogen maken – maar die op iedere bladzijde van de Bijbel dit zegt of toont: Ik ben de God van bevrijding, niet van geweld en donder en onderdrukking, de God van recht en barmhartigheid. Ik ben de Enige, de enige WARE God. De God van mensen – in het bijzonder van mensen in de verdrukking – eerst van alleen Israël maar Abraham is al geroepen om tot zegen te zijn voor al de volken.
Ik maak de sprong naar hoe Jezus Christus is verbeeld. De oudste afbeeldingen tonen geen lijdende Christus, eerder een zachtmoedige zegenende Christus aan het kruis.
De derde afbeelding hier is een tronende Christus in de hemel – zo werd Jezus de eerste 1200 jaar afgebeeld en gedacht – vooral als de zoon van God die alle macht van zijn God en vader had gekregen.
Met de doorwerking van de Franciscaanse armoedebeweging (beginnend rond 1200) als een kritiek op de macht en de uitspatting van het pausdom en echte solidariteit met de armen en de zieken (er waren pestepidemieën) komt er in de 13 eeuw een ander kruisbeeld op met een echt lijdende Christus.
Eigenlijk is dat tot op vandaag het nog steeds heersende beeld van Christus – hoewel er ook moderne zegenende kruisbeelden te vinden zijn.
Dit beeld zonder kruis hangt in de Gedächtniskirche in Berlijn – kapotgeschoten in de oorlog en bewust na de oorlog niet helemaal herbouwd en gerestaureerd.
Ik laat nu de beelden voor wat ze zijn. En ga naar Bonhoeffer
Bonhoeffer – uit de brief 16-7-1944 – in de verzameling gevangenisbrieven, later uitgegeven onder de titel: Verzet en Overgave.
“De God die met ons is, is de God die ons verlaat (Marcus 15:34)! (…) Voor en met God leven wij zonder God. God laat zich in de wereld terugdringen tot op het kruis, God is zwak en machteloos in de wereld en juist zo is Hij met ons en helpt Hij ons. In Matteus 8:17 staat overduidelijk dat Christus ons niet helpt krachtens zijn almacht, maar krachtens zijn zwakheid, zijn lijden.”
Dit bijbelgedeelte van Matteus 8 (waar B. naar verwijst) gaat over de genezing van de slaaf van de Romeinse hoofdman – kennelijk stond in Bonhoeffers Lutherbijbel hierbij een citaat van Jesaja 53 – u weet wel: van de lijdende knecht die zich zwijgend liet staan en ziekten en zonden op zich nam (In onze bijbeluitgaven staat dit citaat niet). Jesaja 53 komt straks nog een keer terug.
“Hier ligt het wezenlijke verschil met alle religies. (…) De bijbel verwijst de mens naar Gods onmacht en lijden, alleen de lijdende God kan helpen.
In zoverre kan men zeggen dat de geschetste ontwikkeling tot [menselijke] mondigheid [en autonomie], die afrekent met een verkeerde voorstelling van God, de blik vrijmaakt voor de God van de bijbel, die door zijn machteloosheid in de wereld, macht en ruimte krijgt.”
Bonhoeffer, zegt ergens, de belangrijkste vraag is niet: Hoe verlaat ik als held het toneel, maar hoe zal de volgende generatie verder leven?
–> Is dat ook onze zorg: hoe we in deze tijd kerk zullen zijn, midden in de wereld met al de enorme vragen ??
Bonhoeffer, zag letterlijk de godloosheid en de goddeloosheid van mensen – geseculariseerde mensen die zonder God leefden in de wereld – op een goede manier – EN mensen die goddeloos handelden – zelfs mensen in de kerk…
Bonhoeffer wilde hoe dan ook aan God en de bijbel en de kerk vasthouden als iets noodzakelijks, Bonhoeffer geloofde hoe dan ook in God die in Christus had gehandeld in de geschiedenis en iets beslissends had gedaan, voor Bonhoeffer was de kerk onopgeefbaar als een gemeenschap waarin Christus aanwezig was in de wereld als een stem, een kracht, een verhaal en een gemeenschap waar de allerbelangrijkste dingen van het leven mee op het spel staan.
Bonhoeffer zag in de geschiedenis de ontwikkeling van de menselijke autonomie en mondigheid – als iets goeds en iets onomkeerbaars. God is daarvan in principe niet de concurrent. Eerder als een stimulator. God verlangt naar ware Mensen. Naar ware christenen.
Nog een citaat van Bonhoeffer uit zijn volgende brief op 18 juli 1944:
“Een christen staat naast God in al zijn lijden, dat onderscheidt de christen van de heiden. Ging het dan uw krachten te boven 1 uur met Mij te waken? – vraagt Jezus in Gethsemane. Dat is de omkering van alles wat de religieuze mens van God verwacht. De mens wordt opgeroepen Gods lijden aan de goddeloze wereld mee te lijden. Christen zijn betekent niet op een bepaalde manier religieus zijn: zondaar, boeteling of heilige – het betekent MENS zijn. Bekering betekent zich door Jezus Christus laten meenemen op de weg naar het Messiaanse gebeurend opdat Jesaja 53 vervuld worde!”
In alle bescheidenheid en respect: Ik ben het hier met Bonhoeffer helemaal eens. Dit ware Mens-zijn – Jezus achterna – is helemaal de bijbelse bedoeling – maar is een bijna onmogelijke opgave…
We kunnen allemaal zeker meer doen – met Bonhoeffer: – naast God en Jezus gaan staan om de goddeloosheid méé te dragen – zoals Paulus het zegt: Overwin het kwade door het goede.
Maar we zijn allemaal zwak en zondaars – we schieten allemaal tekort – God is godzijdank ook vergeving.
….Kunnen we niet helemaal zonder God ??
Ik meen dat we God alleen als een Geheim kunnen en moeten bewaren.
De bijbel is op iedere bladzijde het boek van de hoogste menselijke waarden.
Geloven in God is – ik zeg het Bonhoeffer na: – is geen denken of mooie religieuze kerkdiensten bezoeken – maar meegenomen worden in Gods ontfermende beweging met Abraham en Sara al – en in het bijzonder in Jezus Christus.
Alleen de lijdende God kan ons helpen – omdat we alleen DIE God van oneindige liefde en barmhartigheid kunnen vertrouwen.
Een God die ons niet zomaar redt en in zoveel rampen en oorlogen niet zomaar ingrijpt – maar de God van liefde is – sterker dan de dood – en die geeft mij moed, troost, hoop en kracht. Amen!
PrediKantlijn 